روزنامه تهران‌امروز - فاطمه علی اصغر: یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان که پشت سد «گتوندعلیا» قرار دارد در خطر نابودی است. این در حالی است که مسئولان راه‌اندازی سدگتوند اعلام کرده‌اند، نیمه دوم تیر ماه آبگیری این سد آغاز می‌شود. در صورت آبگیری سد گتوند احتمال آن می‌رود که سکونت‌های اولیه انسانی، دستاوردهای تاریخی و گورهای ایلامی، آثاردوران ساسانی و اسلامی،قلعه‌های دیرینه، گنبدهای نمکی به‌عنوان میراث طبیعی و رازهای بسیاری از زندگی انسان‌های ساکن در دشت لالی خوزستان برای همیشه از بین برود.

کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی هشدار می‌دهند: «در صورت آبگیری این سد آثار ایلامی کم‌نظیر این محوطه‌های تاریخی برای همیشه از حافظه جهانی پاک می‌شوند.» باستان‌شناسان سازمان میراث فرهنگی که ۲۰ روز است سومین دوره کاوش در این محطوطه را آغاز کرده‌اند، به «تهران‌امروز» می‌گویند: «هنوز مطالعات باستان شناسی در این محوطه تکمیل نشده است».

با این حال، محجوب، مدیر مطالعات و دبیر کمیته آبگیری طرح سد و نیروگاه گتوندعلیا اعلام می‌کند:«پژوهشکده باستانشناسی سازمان میراث فرهنگی طی نامه ای به مجری طرح سد و نیروگاه گتوندعلیا، رسما آبگیری این طرح را تا تراز ۱۴۰ بلامانع اعلام کرده است.»

دوستداران و فعالان حوزه میراث فرهنگی همچنان درباره آثار باستانی و تاریخی این محوطه دیرینه و کم‌نظیر اظهار نگرانی می‌کنند. اسناد و مدارک تاریخی نشان می‌دهد که درابتدای تاریخ بشر که انسان متمدن با اختراع ذوب فلز و خط به پیشرفت چشمگیری دست یافته بود، منطقه بین النهرین جایگاه ویژه ای داشت. سه تمدن مشهور در این قسمت در جوار یکدیگر می‌زیستند:آشوری‌ها، ایلامی‌ها و بابلی‌ها. شوش پایتخت عیلام از موقعیت ممتازی برخوردار بود. به همین دلیل آثار این دوره از مهم‌ترین آثار تاریخی ایران به‌شمار می‌رود.

سرنوشت نامعلوم سایت‌های باستان شناسی سدگتوند
هرچند از کاوش‌های محوطه‌های تاریخی پشت سد گتوند علیا بیش از دو هفته می‌گذرد با این حال دوستداران میراث فرهنگی می‌گویند تا کنون هیچ اطلاعاتی در این زمینه منتشر نشده است.

«مجتبی گهستونی»، سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان به تهران امروز می‌گوید: «درست است که کاوش‌های محوطه تاریخی پشت سد گتوند آغاز شده است و شرکت آب و نیرو مجوزی برای این اقدام ارائه داده اما از آنجا که سازمان میراث فرهنگی هیچ گونه هماهنگی با دوستداران میراث فرهنگی ندارد، راه‌های دسترسی به منابع اطلاعاتی درباره این کاوش‌ها، دستاوردهای آن و آثار به‌دست آمده از آن بسته است.»

او که شرایط آثار این محوطه‌های تاریخی را نگران کننده اعلام می‌کند، می‌گوید: «تاکنون کاوشگران این سایت‌های باستانی اظهارنظری درباره شرایط و وضعیت کنونی آثار و آینده آن انجام نداده‌اند و اطلاعات ما در این زمینه محدود است. ما نمی‌دانیم که یافته‌های باستان‌شناسی چه بوده و قرار است که چه اقداماتی برای نجات‌بخشی آن‌ها انجام شود. وضعیت مبهم این آثار دغدغه مهمی برای فعالان میراث فرهنگی شده است.»

در همین حال، مسئولان سد گتوند اعلام کردند که با کسب مجوزی از پژوهشکده باستان شناسی سازمان میراث فرهنگی، مرحله اول آبگیری به زودی آغاز و پس از یک دوره سه ماهه ضمن حفظ ارتفاع آب مخزن تا تراز ۱۴۰، عملیات تکمیلی کاوش نیز انجام پذیرفته و با کسب مجوز لازم، مرحله بعدی آبگیری تحقق می‌یابد.

این درحالی است که حمیدرضا ولی‌پور، باستان شناسی که در حال حاضر روی سایت باستان شناسی گتوند عملیات حفاری علمی را انجام می‌دهد، در پاسخ به «تهران امروز» درباره آغاز آبگیری گفته بود: «هنوز مطالعات تمام نشده، بگذارید تمام شود، بعد به شما هم اعلام می‌شود.»

با این حال وزارت نیرو در سایت رسمی خود اعلام کرده که سازمان میراث فرهنگی مجوز آبگیری را داده است. هرچند که ولی پور در گفت‌و‌گو با خبرنگار تهران امروز تاکید کرده بود: «تا سقفی که مشخص شده است اگر آبگیری کنند مشکلی پیش نمی‌آید.»

به گفته او، عملیات کاوش سد گتوند از ۲۰ روز پیش آغاز شده است و اگر ارتفاع مورد نظر رعایت شود، مشکلی ندارد. ولی‌پور می‌گوید که این سومین یا چهارمین فصل کاوش است همیشه این مسائل وجود داشته. ما با وزارت نیرو هماهنگ هستیم و مشکلی نداریم.

سنت‌های زیر آب رفته
اکنون به رغم گفته‌های مسئولان میراث فرهنگی و وزارت نیرو، دوستداران میراث فرهنگی همچنان سوال خود را تکرار می‌کنند:«در این مدت باقی مانده تکلیف این بناهای تاریخی چه خواهد شد؟ و برنامه‌هایی که برای شناسایی آثار وجود دارد چیست؟ سرانجام گنبدهای نمکی که دغدغه دوستداران محیط‌زیست است، چه می‌شود؟»

مردی بختیاری

گهستونی می‌گوید: «وقتی این همه روستا زیر آب می‌رود، باورها و آداب و رسوم آن‌ها هم از بین می‌رود. اکنون که با این دستاوردهای تمدنی خود را از دست می‌دهیم سوال ما این است که این گور دخمه‌ها و تپه‌ها و محوطه‌ها چگونه نجات بخشی و نگهداری می‌شوند؟»

اما مسئولان مربوطه پاسخ دقیقی به این سوالات نمی‌دهند و در این زمینه شفاف‌سازی می‌کنند.

خوزستان بارها و بارها تجربه‌های تلخی از نجات بخشی آثار تاریخی به خود دیده است، کارون۳، سد شهید عباسپور و کرخه همه سدهایی بودند که پس از آبگیری بخشی از تاریخ را برای همیشه زیر آب بردند.

باستان‌شناسان معتقدند که محوطه‌های باستانی که قرار است، سد در آن جا ساخته شود، نیازمند کاوش‌های دقیق و هستند.

گهستونی این محوطه تاریخی را هم دچار همین سرنوشت تلخ می‌داند: «گمانه‌زنی‌هایی که در سال ۷۶ از سوی باستان شناسی به نام عزیزی و همچنین سال گذشته از سوی آقای پیمانی انجام شده به هیچ عنوان کافی نبوده و نمی‌تواند جوابگوی میراثی که در دل این خاک‌ها پنهان شده است، باشد.»

وضعیت نجات بخشی آثار در ایران به اندازه‌ای درگیر مشکلات بسیار است که تعدادی از صاحب نظرات اعتقاد دارند که بسیار بهتر است که این آثار زیر خاک و آب پنهان مانده، شاید به این ترتیب از گزند زمانه محفوظ بماند تا اینکه به نسل‌های آینده برسد.

خانه‌های روستایی در آب ماهیک

گهستونی می‌گویدکه آبگیری‌های دوره‌های گذشته نشان داده است، باستان‌شناسان ما امکانات و اعتبارات کافی برای اجرایی کردن عملیات نجات بخشی ندارند: «تاکنون هیچ پرونده نجات بخشی در کشور موفق نبوده که پرونده سد گتوند که لالی و مسجد سلیمان را هم دربرمی‌گیرد موفق باشد.

بررسی شناسایی محوطه‌های بالا دستی و پایین دستی نیاز به زمان، امکانات، نیروی مناسب و اعتبار کافی است که این هیات تاکنون از آن برخوردار نبوده است.»

این در حالی است که «فاطمه ظفرنژاد»، مهندس سدسازی در یکی از بندهای بیانیه منتشر شده در همایش روز جهانی حفاظت از رودخانه‌ها با عنوان «سدسازی در ایران توجیه منطقی ندارد» اعلام می‌کند:«یادگارهای فرهنگی و تاریخی و طبیعی زیادی در مخزن سدها به زیر آب رفته‌اند و باید سدسازی در ایران متوقف شود.»

گورستانی با شیرهای سنگی

او سدسازی را عاملی برای بر تخریب زیست محیط و ضررهای جبران‌ناپذیر به زندگی ساکنان آن منطقه می‌داند.

میراث فرهنگی کجاست؟
دوستداران میراث فرهنگی هم اعلام می‌کنند:«در پشت سد گتوند فقط در محدوه لالی نه گتوند و مسجد سلیمان پایه های پل قدیمی زیبا رو (پا پیلا زیره رو) در غرب لالی، پل قدیمی لالی بین لالی و عنبر در جنوب غربی، قلعه چم لند در جنوب لالی، مزار آب ماهیک، محوطه ده کهنه یا ده گه در جنوب شرقی، دو قدمگاه در روستاهای آب گرمه و پیر زهاک و... به زیر آب می‌روند. آثاری که هرگز همکاران میراث فرهنگی هیچ گاه به سراغ‌شان نرفته‌اند تا آنها و ده‌ها اثر دیگر که به زیر آب می رود را در فهرست آثار ملی ثبت کنند

فاطمه علی‌اصغر - روزنامه تهران‌امروز - ۷ تیر ۱۳۹۰